Siyaset Bilimci Dr. Alper Yağcı, Osmanlı dönemindeki okur yazarlık oranları ile ilgili bu zamana kadar yanlış ölçülmüş bulgulara dair açıklamalarda bulundu. Yağcı merhum tarihçi Kemal Karpat’ın 1893 Osmanlı okur yazarlık oranının %54 olduğu ancak bu tezin geçersiz olduğunu da bildirdi.
Bu tezi zaman içinde birçok siyasinin gündeme getirdiğini, demeçlere konu olduğunu da bildiren Yağcı Twitter’dan bir flood paylaştı.
Yağcı şunları söyledi,
“Osmanlı Nüfusu 1830-1914” (orijinali İngilizce 1985 basım) kitabının popülerleştirdiği bu oran, literatürdeki diğer bilgilerle örtüşmüyor, Kemal hocanın başka tespitleriyle de çelişiyor. Peki bu oran nereden çıktı?
Kitapta okur yazarlıkla ilgili bir kısım aslında yok. Bu tablo, bağlamsız açıklamasız bir ek olarak kendi başına yer alıyor. İçerdiği rakamlar, 1893 itibariyle okuma yazma bilmeyenlerin oranının %46 olduğu yönünde. Bunu nasıl mı hesaplıyor?
Oranın payı ve paydası aynı nüfus sayımından. Ama bu sayımdaki genel nüfusa dair notunda mesela Hicaz ve Yemen nüfusunun bir kısmının sayılmadığını bildirmiş. Oysa ki aynı vilayetlerde okuma yazma bilmezlerin sayısının eksiksiz kaydedildiğini varsaymış
Yani basit muhasebe (2+2=5) anlamında hesap zaten hatalı, bu bir.
Veri kaynağı olan nüfus sayımının 1881-1893 arasında on küsür yıl sürmüş bir “sayım” olması itibariyle okuma yazma bilmezlerin sayısına dair geçerli bir veri tespit etmesi pek mümkün değil, bu iki.
Hocanın aynı tabloyu hesaplarken varsaydığına göre o tarihler itibariyle 10 yaş altı çocukların yalnız %21’i okullaşmış. Modern reformlardan etkilenen yaş grubunda durum buyken kadınlar dahil yetişkinler için çıkarsadığı abartılı okur-yazarlık oranı gerçekçi değil, bu üç.
Şu da dört: Tablo devlet kapasitesinin en düşük olduğu en geri kalmış vilayetlerde okuma bilmezlerin oranının en düşük olduğunu buluyor.
Örneğin Yemen’in %72’si okur-yazarmış 1893’te! Hadi diyelim Osmanlı memurunun tüm Yemen köylerinde evlere girip kadınlara okuma yazma sorduğunu hayal edebildiğiniz için bu oranı geçerli kabul ettiniz.
Hayalinizi test etmek için bağımsız Yemen okur yazarlık istatistiklerine bakarsınız, sonuçta harf devrimi yapmamış, “bir gecede cahil kalmamış” (!) bir ülke. Daha 1994’te Yemen’de okur yazarlık %37’ydi.
Üstelik Karpat bu iddiaların yıllar içinde tutarsız versiyonlarını da yayımladı. İlk versiyonu içeren 1982 makalesinde okuma bilmezlerin *sayısı* İstanbul için daha yüksek, *oranı* ise (kitaptaki %30 yerine) %10 olarak geçer! Kitapta neden değişti, açıklanmaz.
Diyarbakır için kitapta %10 görünen (!) okuma bilmezlerin *sayısı* 1982 makalesinde daha düşük, *oranı* ise %20’dir.
(Bu arada Diyarbakır için hesaplanan nüfus paydası da aynı kitaptaki farklı tablolarla uyumsuz gibi).
Daha prestijli bir dergide yayımlanmış daha özenli bir eser olan 1978 makalesinde ise tüm bu verilerin kaynağı olan 1881-93 nüfus sayımını etraflıca ele alıp tanıtır, ama okur yazarlık bahsine hiç girmez, doğrusunu yapar.
Kısacası, Kemal Karpat hocanın çıkarsamayla vardığı okuma bilmezlerin oranı metodolojik olarak geçersiz ve muhtemelen oldukça yanlış. Arşivdeki okuma bilmezlerin sayısına (oranın değil) dair kaydın gerçekte sırf erkeklerle ilgili olması bile muhtemel.
Bununla birlikte reddiyelerde de dikkatli olmak lazım. Taha Akyol, Karpat’ın aynı eserine göre hiçbir vilayette çocuk okullaşma oranının %10’u geçmediğini yazmıştı. Doğru değil. Karpat’ın bu tabloda kast ettiği aslında öğrencilerin genel nüfusa oranı; hesaplayınca öyle çıkıyor.
Peki sonuç olarak Osmanlı’da 1893 itibariyle okur yazarlık %54 müdür? Muhtemelen hayır. Karpat’ın bulgusu metodolojik olarak geçersiz, çok özgüvenle ilan ettiği bir bulgu da değil, aynı orana başka veri veya metotla ulaşanı ise pek duymadık. Varsa tarihçilerden dinlemek isteriz.
Osmanlı bürokrasisinin, topladığı verilerden halkın %54’ünün okur yazar olduğu gibi bir sonuç çıkardığına, bu varsayımla plan yaptığına dair bir aktarım hiç var mı? O da yok herhalde.
Şunu da ekleyeyim: Benim 3 (biri büyük) ninemden 2’si okuma yazma bilmiyordu. İsteyenin en azından Kuran okumayı öğrenebileceği, geleneksel bir beldede. Haliyle kişisel deneyim perspektifimden bakınca da bu oranı çok abartılı, taşradaki hayatın olağan akışına aykırı buluyorum.
